Zamek
na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu[edytuj]
Zamek na Ostrowie Tumskim we
Wrocławiu – dawna rezydencja wrocławskich kasztelanów, a później piastowskich książąt dzielnicowych na zachodnim skraju Ostrowa Tumskiego. Z murowanego zamku z XII i XIII wieku,
który powstał w miejscu istniejącego od X wieku grodu, zachowały się tylko
mocno zniekształcony kościół św. Marcina oraz nieliczne fragmenty w
obrębie innych budynków lub pod poziomem terenu. Dawny zamek zajmował
obszar po obu stronach współcześnie istniejącej ulicy św.
Marcina między Odrą, ulicą
Świętokrzyską i budynkami ul. św. Marcina 10
i 12.
Historia[edytuj]
Drewniany gród[edytuj]
Gród na zachodnim cyplu Ostrowa Tumskiego
powstał w X wieku jako drugi gród wrocławski[1],
prawdopodobnie stanowiący siedzibę namiestników-kasztelanów.
Okrągły w planie gród otoczony był wałem drewniano-ziemnym,
umocnionym częstokołem.
Dwukrotnie, na przełomie wieków X i XI oraz w ciągu XI w. gród był
powiększany kosztem terenu podgrodzia. Zabudowania mieszkalne grodu
były drewniane, zaś przed 1149 palatyn Piotr Włost ufundował murowaną
kaplicę pod wezwaniem św. Marcina i opactwo benedyktyńskie.
Rozbudowa i świetność zamku[edytuj]
W 1166 gród wrocławski został
zajęty przez księcia Bolesława Wysokiego.
Książę, który wiele lat spędził w zachodniej Europie,
zdecydował się na budowę na terenie grodu kamiennej rezydencji (palatium) i nowej
osiemnastobocznej kaplicy zamkowej. Gród, z którego książęta
korzystali dotychczas tylko przejściowo, przekształcił się
w stałą rezydencję książąt dzielnicowych, z
czasem aspirujących do władania całą Polską.
Syn i następca Bolesława, Henryk I,
położył nacisk na rozwój swojej drugiej rezydencji (zamku w Legnicy) i klasztoru w Henrykowie, nie
inwestował natomiast we względnie dobrze rozbudowany zamek
wrocławski, który przekazał na rezydencję
współuczestniczącemu w rządach synowi, Henrykowi II. Ten ostatni
rozpoczął w latach 30. XII wieku budowę ceglanej kaplicy,
prawdopodobnie przeznaczonej na sprowadzone do Wrocławia relikwie Świętego Krzyża.
Najazd mongolski w 1241 nie spowodował na zamku na
Ostrowie większych szkód, pod Legnicą zginął jednak
książę Henryk II. Jego następca, Henryk III, otoczył zamek murami (o
pracach wspomina wzmianka z 1257). Rozbudowa zabudowań zamkowych natomiast
na jakiś czas ustała; podjął ją na nowo w bardzo
szerokim zakresie i w stylu dojrzałego gotyku dopiero władający od 1270 Henryk IV Probus.
Dotychczasowe palatium zostało powiększone i przedłużone w
kierunku północnym i zachodnim, osiemnastoboczna kaplica zastąpiona
przez nową, ośmioboczną, gotycką, przylegającą do
również nowego budynku od strony wschodniej, zapewne stanowiącego
opactwo, tymczasem przekazane premonstratensom.
W ten sposób powstał po północnej stronie zamku ciąg zabudowy o
długości około 120 m. W latach 80. XIII wieku Henryk IV
rozpoczął budowę kolejnej kaplicy zamkowej (ob. św.
Marcina) i założenia klasztornego, noszących wezwanie
Najświętszej Marii Panny i przeznaczonych na rodzinne mauzoleum.
Roboty budowlane nad tymi obiektami przerwano w roku 1278 w związku z
przeniesieniem środków na kolegiatę
św. Krzyża. Ukończone zostały później w uproszczonej
formie.
Dalsze
dzieje terenu zamkowego[edytuj]
Następcy Henryka IV nie rezydowali
już na zamku na Ostrowie. W latach 1329–1335 teren został
użyczony kapitule kolegiaty św. Krzyża na cele mieszkalne, a
wkrótce podzielony zbiegającymi się na powstałym przed
kościołem św. Marcina placyku płotami na siedem parceli. W
1382 Wacław IV rozważał rozbudowę
zamku, wkrótce jednak tego zaniechał. W 1439 kapituła uzyskała
teren na własność i zarządzała nim do sekularyzacji w 1810.
W 1885 w ramach regulacji geometrycznej
okolic dzisiejszego pl. Bema (w tym czasie powstały też pobliskie Mosty Młyńskie) przebito przez
dawny teren zamku istniejącą do chwili obecnej ulicę
św. Marcina, nadając też częściowo
przekształconym posesjom dzisiejszą numerację. Na zachód od
zamku, a także w jego zachodniej i południowej części
wzniesiono wysokie kamienice. Na wysokości kościółka św.
Marcina linia zabudowy domów nr 7 i 9 wycofana była ukośnie
wzdłuż dawnego muru obronnego (równolegle do rzeki), a na posesji pl.
Kościelny 10 sięgała znów ulicy, tak że wokół
kościółka powstał swoisty placyk.
W czasie oblężenia Wrocławia w 1945 zabudowa terenu zamkowego uległa
poważnym zniszczeniom. Przede wszystkim zniszczone zostały domy
mieszkalne południowej strony oraz niektóre budynki po stronie
północnej ul. św. Marcina. Silnie zniszczony został
kościółek św. Marcina, z którego pozostały wypalone mury. W latach 60. odbudowano w zmienionej formie
kościół i usunięto ruiny kamienic. Dało to okazję do
badań archeologicznych terenu zamkowego, prowadzonych wpierw przez Rudolfa
Jamkę i Wojciecha Kočkę, a później Tadeusza Kozaczewskiego, Olgierda
Czernera i Edmunda Małachowicza.
Część terenu po południowej stronie ulicy została
pośpiesznie zagospodarowana w 1968, aby ustawić pomnik Jana XXIII.
Północna, nadal nie zbadana w pełni część terenu jest
obecnie ogrodzona murem i używana przez szpital oraz klasztor;
pozostałości zasadniczego budynku zamkowego nie są dostępne
do zwiedzania.
Opis
architektury[edytuj]
Zabudowania mieszkalne[edytuj]
Zbudowane w końcu XII wieku palatium miało formę romańskiego donżonu o wymiarach około
15 x 17 m, wzmiankowane w latach 1265 i 1266 (in castro
lapideo – łac. "w kamiennym zamku"). Jak
mówi wzmianka z 1239, w palatium znajdowała się przynajmniej jedna komnata(caminata,
czyli pomieszczenie mieszkalne ogrzewane kominkiem).
W czasach Henryka IV budynek mieszkalny
został powiększony o trakt położony po północnej
stronie dotychczasowych murów obronnych[2]i
przedłużony o ciągnące się w kierunku
północno-zachodnim skrzydło o charakterze gospodarczym. W jego pobliżu
przypuszczalnie znajdowała się kuchnia i łaźnie.
Mury głównego korpusu dawnego gotyckiego
palatium, pierwotnie dwu- lub trzykondygnacyjnego, zachowały się do
wysokości pierwszego (a częściowo drugiego) piętra jako
piwnica i parter obecnego budynku ul. św. Marcina nr 12,
zajmowanego przez świetlicę im. Matki Teresy prowadzoną przez zakon de Notre Dame.
Opactwo i kaplica św. Marcina (I)[edytuj]
Już w pierwszej połowie XII wieku
powstała na zamku na Ostrowie kamienna kaplica pod wezwaniem św.
Marcina z opactwem benedyktynów, wzmiankowana w 1149 jako Abbatia St. Martini. Nie
wiadomo, gdzie znajdowała się ta kaplica i jak długo
przetrwała. Odkryte w północno-wschodniej części zamku
zabudowania romańskie i gotyckie mogą być ewentualnie
pozostałościami opactwa. Sama kaplica mogła stać dalej na
południe, w pobliżu obecnej jezdni[3].
Możliwe, że funkcję tej pierwszej kaplicy przejęła w
końcu XII wieku kolejna, osiemnastoboczna kaplica i że to jej
dotyczą dalsze wzmianki o kaplicy św. Marcina. Inna hipoteza
zakłada, że kamienna kaplica przetrwała aż do XIII lub XIV
w., a jej wezwanie przeniesiono bezpośrednio na obecnie istniejący
kościół w południowej części zamku.
Kaplica dworska I (osiemnastoboczna)[edytuj]
W ostatniej ćwierci XII wieku
powstał w sąsiedztwie palatium przylegający do północnej
części wału grodowego osiemnastoboczny ceglany budynek,
identyfikowany jako kaplica zamkowa[4].
Stanowi ona jeden z pierwszych przykładów budownictwa ceglanego na
Śląsku i bywa wiązana z cysterskim warsztatem budowlanym z Lubiąża.
Zewnętrzny mur kaplicy o wewnętrznej średnicy 19,5 m i
grubości 2 m oparty była na fundamentach punktowych,
połączonych łękami. Ściany były
akcentowane lizenami w miejscach, gdzie opierały
się na fundamentach. W centrum kaplicy znajdował się filar na fundamencie o średnicy
2 m. Badania wykazały, że filar był nieco przesunięty
względem geometrycznego środka kaplicy. Trudno powiedzieć, czy
był to celowy zabieg budowniczych, aby ołtarz był lepiej
widoczny z ewentualnej empory czy okna przylegającego donżonu, czy
też przesunięcie to jedynie błąd pomiarowy badaczy[5].
Ze względu na znaczną rozpiętość wnętrze nie
było raczej sklepione, a jedynie przykryte stropem na belkach opartych na
obwodzie i środkowym filarze. Od północnego wschodu przylegało
do kaplicy niewielkie pomieszczenie, być może zakrystia.
Kaplica nie była jednoznacznie
wzmiankowana w źródłach pisanych: wiąże się z nią
wezwanie św. Marcina[6] lub też z pewnych przyczyn je
wyklucza[7].
Kaplicę zburzono w czwartej ćwierci XIII wieku w związku z
budową kaplicy gotyckiej.
Kaplica późnoromańska[edytuj]
W zachodniej części zamku
rozpoczęto w latach 30. XIII wieku budowę późnoromańskiej ceglanej
kaplicy na planie krzyża z czterofilarowym wnętrzem. Nawa miała
rozpiętość około 11 m i boki na przemian krótsze i
dłuższe. Do krótkich boków przylegały trzy czworoboczne apsydy, a od północnego wschodu
kwadratowe prezbiterium zamknięte taką samą apsydą.
Układ baz przyściennych wykazuje, że pierwotnie planowano
cztery filary ustawione przed apsydami i prezbiterium, a zatem wzdłuż
osi głównej i poprzecznej kaplicy. Wszystko wskazuje jednak na to, że
kaplicę ukończono około 1250 wedle zmienionej koncepcji, z
filarami wzdłuż dłuższych boków. Kaplicę rozebrano
najpóźniej w XV wieku, jej ściany
przyziemia zachowały się jednak pod jezdnią i chodnikiem
ul. św. Marcina oraz pod przyległym ogrodem klasztoru. W
trakcie wykopalisk odkryto też kilka detali granitowych, m.in. fragmenty
cokołu i dwie bazy przyścienne, obecnie wyeksponowane w Muzeum Architektury we Wrocławiu. Odnaleziony
fragment ościeża Małachowicz interpretuje jako
fragment latarni, a kaplicę wiąże z
relikwiami krzyża, sugerując, że nosiła związane z
nimi wezwanie[8].
Kaplica dworska II (ośmioboczna)[edytuj]
Druga kaplica dworska powstała
około 1270–1280 w miejscu pierwszej, z niewielkim przesunięciem
centrum rzutu w kierunku północnym. Orientowana dwukondygnacyjna kaplica
miała ośmioboczną nawę o rozpiętości
wewnętrznej około 17,6 m. Krótkie czworokątne
dwuprzęsłowe prezbiterium przylegające od wschodniego boku
oktogonu, przypominało swoją architekturą z wnękami na
figury świętychkaplicę
zamkową św. Tomasza w Raciborzu. Zachodni bok przybudowany
był do palatium, tak że na północnej i południowej stronie
oktogon posiadał trójboczne elewacje, podzielone wydatnymi przyporami. Dolna kondygnacja,
zagłębione na ok. 1,2 m przyziemie, pełniło funkcje
świeckie, gospodarcze. Możliwe, że oktagonalna
część budynku była w rzeczywistości
wielofunkcyjną aulą zamkową, a jedynie prezbiterium
stanowiło otwartą do jej wnętrza kaplicę. Małachowicz wiąże ten budynek z
warsztatem mistrza Wilanda i rekonstruuje go z nadwieszoną
na skarpach, otwartą do wnętrza galerią obiegającą
nawę i z wysokimi szczytami w elewacjach wokół oktogonu.
Prawdopodobnie do tego obiektu odnosi się określenie Mittelbau (niem. budynek środkowy) z
dokumentu z roku 1382 dotyczącego zamku, znajdował się on bowiem
w środku północnego ciągu zabudowy.
Po przejściu zamku na
własność kapituły kaplicę częściowo
wyburzono. Mury strony północnej wykorzystane w budynkach mieszkalnych
(wschodnia część dworu przy ul. św. Marcina nr 12
oraz zachodnia zniszczonego w czasie II wojny światowej i rozebranego w
latach 60. XX wieku pod nr 14) widoczne były jeszcze na planach
pomiarowych z pierwszej poł. XIX wieku. Obecnie relikty widoczne są w
kondygnacji piwnicznej budynku nr 12.
Kaplica
NMP, późniejszy
kościół św. Marcina[edytuj]
Osobny
artykuł: Kościół św. Marcina we
Wrocławiu.
Południowa część terenu zamkowego z
kościółkiem św. Marcina
Ufundowana przez Henryka IV i budowana
od lat 80. XIII wieku ceglana kaplica pod wezwaniem Najświętszej
Marii Panny miała stanowić mauzoleum fundatora, roboty budowlane
jednak przerwano prawdopodobnie w 1287. Kaplicę ukończono
później w bardzo uproszczony i właściwie pozbawiony cech stylowych
sposób. Rzutowi nadano nieregularny kształt, jednocześnie
zacierając pierwotną koncepcję i jednocześnie przeniesiono
na kościółek wezwanie św. Marcina. W czasie II wojny
światowej został bardzo silnie zniszczony. Odbudowany został w
latach 1957–1960 przez Tadeusza Kozaczewskiego w zmienionej formie.
Mury obronne[edytuj]
W XIII-XIV wieku cała
północna strona terenu ograniczona była budynkiem mieszkalnym i
kaplicą. Z pozostałych stron teren zamkowy otoczony był ceglanym
murem wysokości rekonstruowanej na 6-7 m. W murach znajdowały
się dwie bramy (zewnętrzna "wodna" od zachodu i prowadząca
na pozostałą część Ostrowa "grodzka" od
wschodu, przy obecnym wschodnim końcu ul. św. Marcina) z
wieżami. Około 16-metrowej wysokości wieża od strony
Ostrowa zachowała się aż do początku XIX wieku[9],
używana jako więzienie kapituły św. Krzyża; jej
fundamenty (o wymiarach około 6,20 x 7,00 m) zachowały
się do chwili obecnej pod poziomem jezdni narożnika pl.
Kościelnego.
Zobacz[edytuj]
Bibliografia[edytuj]
·
Edmund Małachowicz, Wrocław na wyspach,
Wrocław-Warszawa-Kraków, ZNiO-Wydawnictwo, 1992, ISBN
83-04-02834-4.
·
Edmund Małachowicz, Wrocławski zamek
książęcy i kolegiata św. Krzyża na Ostrowie,
Wrocław, Oficyna Wydawnicza PWr, 1994, ISBN
83-7085-012-X.
·
Adam Żurek, Dawny gród, następnie zamek
książęcy na Ostrowie Tumskim, ul. Św. Marcina [w:] Jan Harasimowicz (red.), Atlas architektury Wrocławia.
Tom I. Budowle sakralne, Świeckie budowle publiczne, Wrocław,
Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997, ISBN
83-7023-592-1, str. 96, 97.
Przypisy
1.
↑ Pierwszy
gród znajdował się we wschodniej części wyspy, w okolicach
obecnej katedry.
2.
↑ Wskutek nanoszonych przez rzekę osadów
teren wyspy powiększył się stopniowo od tej strony, rozbudowa
pałacu umożliwiła zmniejszenie niepożądanego przedpola
i przesunięcie linii obrony.
3.
↑ Teren ten nie został jeszcze przebadany.
4.
↑ Początkowo uznawano ją za
wieżę mieszkalną.
5.
↑ Wykopaliska prowadzono wewnątrz
różnych pomieszczeń piwnicznych budynku
ul. św. Marcina nr 12.
6.
↑ Małachowicz, Wrocław na wyspach, str. 38, 43.
7.
↑ Małachowicz, Wrocławski zamek
książęcy..., str. 30.
8.
↑ Małachowicz, Wrocławski zamek
książęcy..., str. 57.
9.
↑ Heinrich Mützel narysował ją w jeszcze w roku 1824.
