Żywiec[edytuj]

Ten artykuł dotyczy miasta w województwie śląskim. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Żywiec.

Żywiec

Żywiec

Antoni Paweł Szlagor

50,54 km²

Wysokość

344 do 400 m n.p.m.

Ludność (2010)
• liczba
• gęstość

32 056
634,3 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 33

Kod pocztowy

34-300 do 34-330

Tablice rejestracyjne

SZY

Położenie na mapie województwa śląskiego

(przełącz na mapę Polski)

Żywiec

49°41′21″N 19°12′21″E

TERC
(TERYT)

2243217011

Urząd miejski

Rynek 2
34-300 Żywiec

Multimedia w Wikimedia Commons

Hasło Żywiec w Wikisłowniku

Strona internetowa

Żywiec (niem. Saybusch, czes. Živec) – miasto i gmina w województwie śląskim, w powiecie żywieckim, położone w Kotlinie Żywieckiej, u zbiegu rzek Soły i Koszarawy nad Jeziorem Żywieckim, na wysokości 345–350 m n.p.m.

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto miało 32 056 mieszkańców^[1].

Spis treści

[ukryj]

· 1 Nazwa

· 2 Położenie

· 3 Warunki naturalne

· 4 Przyroda

· 5 Podział administracyjny

· 6 Demografia

o 6.1 Żydzi w Żywcu

· 7 Historia

o 7.1 Średniowiecze

o 7.2 Panowanie Komorowskich: 1467–1624

o 7.3 Panowanie Wazów: 1624-1678

o 7.4 Panowanie Wielopolskich: 1678-1838

o 7.5 Panowanie Habsburgów: 1838-1944

o 7.6 Dzieje po 1944 r.

· 8 Zwyczaje miejskie

· 9 Zabytki

· 10 Struktury wyznaniowe

· 11 Gospodarka

· 12 Turystyka i rekreacja

o 12.1 Piesze szlaki turystyczne

o 12.2 Lotnisko

· 13 Sport

· 14 Edukacja

· 15 Administracja

· 16 Media lokalne

· 17 Znane osoby pochodzące z Żywca i okolic

· 18 Zobacz też

· 19 Przypisy

· 20 Linki zewnętrzne

Nazwa[edytuj]

Żywiec na starej mapie z 1603 roku autorstwa Abrahama Orteliusa

Nazwę miejscowości w zlatynizowanychstaropolskich formach Zywyecz oraz Antiqua Zywyeczwymienia w latach (1470-1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis.^[2]Długosz w dziele tym wymienia również jako osobne miejscowości dzisiejsze dzielnice Żywca, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto: Zabłocie jako Zablocze oraz Moszczanicęjako Mosczennycza.

Nazwa wywodzi się od określenia „żywiec” staropolskiego określenia żywego inwentarza co ilustruje głowa tura w herbie. Nawiązuje do powszechnej w Żywcu niegdyś hodowli bydła, owiec i trzody oraz ich uboju. Lokalna legenda głosi natomiast, że pod miastem złapano żywcem żubrai ofiarowano go księciu oświęcimskiemu, który w zamian nadał miastu herb z głową żubra na niebieskim polu.^{[potrzebne źródło]} Na mapie z 1603 roku autorstwa Abrahama Orteliusa miasto nazwane jest Ziwiecz.^[3]

Położenie[edytuj]

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 50,54 km²^[4]. Miasto stanowi 4,9% powierzchni powiatu żywieckiego.

Według danych z roku 2002 Żywiec ma obszar 50,57 km², w tym: użytki rolne 45%, użytki leśne 17%^[5].

Żywiec leży w południowej Polsce, w województwie śląskim, w głębokim obniżeniu śródgórskim – Kotlinie Żywieckiej, nad łączącymi się w pobliżu centrum miasta rzekami Sołą i Koszarawą.

Miasto graniczy z gminami: Czernichów, Gilowice, Lipowa, Łękawica, Łodygowice,Radziechowy-Wieprz, Świnna.

W latach 1945-1974 miasto administracyjnie należało do województwa krakowskiego.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa bielskiego.

Miasto jest głównym ośrodkiem miejskim regionu kulturowego Żywiecczyzna.

Warunki naturalne[edytuj]

Centrum znajduje się na wysokości około 345–350 m n.p.m. Najniżej położonymi terenami są okolice zajezdni MZK – ok. 340 m n.p.m. (poniżej maksymalnego poziomu Jeziora Żywieckiego), a najwyżej północno-wschodnie krańce, w rejonie Jaworzyny w Beskidzie Małym – ok. 830 m n.p.m. Najbardziej wyróżniające się szczyty górskie widoczne z okolic miasta to pobliskiGrojec (612 m n.p.m.), Łyska (614 m n.p.m.), Pilsko (1557 m n.p.m.), Babia Góra (1725 m n.p.m.), Hala Lipowska (1324 m n.p.m.), Wielka Rycerzowa (1226 m n.p.m.), Romanka (1365 m n.p.m.), Wielka Racza (1236 m n.p.m.) oraz Skrzyczne (1257 m n.p.m.).

Do 1940 r. miejscem o najniższej zarejestrowanej temperaturze –40,6 stopni Celsjusza był Żywiec. Taka temperatura wystąpiła w 1929 r. Stracił to miano w 1940 r. na rzecz Siedlec, gdzie zarejestrowano temperaturę –41 stopni Celsjusza^{[potrzebne źródło]}.

Przyroda[edytuj]

Do obiektów przyrodniczych należą:

· północno-zachodnie fragmenty Grojca – stanowiska bardzo rzadkich i ginących gatunków roślin, np.: obuwik pospolity – najbardziej okazały przedstawiciel rodzimych storczykowatych, tojad lisi – roślina znana w Polsce tylko z kilku stanowisk;^{[potrzebne źródło]}

· torfowisko wysokie na zachodnich zboczach Grojca, ze stanowiskiem owadożernej rosiczki okrągłolistnej;

· rezerwat przyrody „Grapa”, chroniący zachowane na stromych zboczach fragmenty lasów grądowych o charakterze naturalnym;

· park zamkowy z licznymi okazami sędziwych, rodzimych i egzotycznych drzew, w tym wielu o randze pomników przyrody.

Podział administracyjny[edytuj]

Podział administracyjny miasta

Miasto dzieli się na 8 dzielnic:

· Kocurów-Koleby

· Moszczanica

· Oczków

· Podlesie

· Rędzina

· Sporysz

· Śródmieście

· Zabłocie.

Demografia[edytuj]

Dane Urzędu Statystycznego w Katowicach z listopada 2007 roku:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	32 242	100	16 735	51,9	15 507	48,1
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	637,57		330,9		306,6

Żydzi w Żywcu[edytuj]

Oto fragment przemówienia jednego z rajców miejskich wraz z komentarzem, w wyniku którego udało się uniknąć „fatalnej w skutkach” lokalizacji dworca kolejowego bliżej centrum miasta (za Stanisławem Jeziorskim, „Dwa światy”, w: Księga Pamiątkowa Gimnazjum im. Kopernika w Żywcu, s. 319)

Sławetni rajcowie! Kolej dobra rzecz, bo to bez marnowania koni zajedziesz do Bielska, Wiednia i Pesztu. Towary można sobie sprowadzać i szynki, kiełbasy z naszych prosiąt wysyłać (...) Ale z tą stacją to mi się nie widzi. Kolejami jeżdżą sobie różni ludzie i Żydzi naturalnie też (...) A co będzie jak taka Żydówka urodzi dziecko na stacji, w poczekalni, na ziemi naszego miasta?!. Nowego obywatela nam przysporzy! (...) Ja pierwszy nie zgadzam się na żadną stację w mieście (...). Poszli za nim wszyscy. Nie było ani jednego głosu sprzeciwu (...).

Historia[edytuj]

Ta sekcja od 2012-03 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji.
Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Średniowiecze[edytuj]

Wzgórze Grojec

Kolebką Żywca jest^{[styl do poprawy]}, zasiedlone w czasach starożytnych przez Celtów, wzgórzeGrojec (612 m n.p.m.), gdzie istniała wczesnośredniowieczna warownia. Na początku XV wieku została przekształcona w zameczek myśliwski rozbójniczej rodziny Skrzyńskich herbu Łabędź. W 1462 r. został zniszczony przez wojska Kazimierza Jagiellończyka.

Samo miasto powstało na przełomie XIII i XIV wieku (pierwsza wzmianka o żywieckiej parafii pochodzi z 1308 r.), prawa miejskie otrzymało w 1327 r. Ówczesny Żywiec, będący częścią najpierw księstwa cieszyńskiego, a od 1317 r. księstwa oświęcimskiego (stanowiącego od 1327 r. część Korony Czeskiej), znajdował się w nieco innym miejscu – na terenie późniejszej wioskiStary Żywiec, zalanej w roku 1966 wodami Jeziora Żywieckiego.

W 1448 r., w związku z częstymi powodziami, miasto lokowano ponownie – na wyżej położonym miejscu, u ujścia Koszarawy do Soły, gdzie obecnie znajduje się jego historyczne centrum.

W 1457 r. śląskie księstwo oświęcimskie zostało sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, tracąc swoją niezależność i stając się integralną częścią Polski. Zamek w Żywcu, należący do książąt oświęcimskich, stał się własnością polskiego króla. Odtąd do czasów rozbiorów Żywiec należał do powiatu śląskiego.

Panowanie Komorowskich: 1467–1624[edytuj]

Stary Zamek – ośrodek administracyjny Państwa Żywieckiego w XVI wieku

W 1467 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał dobra żywieckie – zwane odtąd Państwem Żywieckim– w dziedziczne władanie rodowi Komorowskich herbu Korczak. Była to nagroda za pomoc w ukróceniu rozbójniczej działalności Skrzyńskich i wsparcie w wyprawie króla na Węgry.

Piotr Komorowski, pierwszy właściciel Państwa, wkrótce zmienił orientację polityczną i poparł króla Węgier, Macieja Korwina, który sprzymierzył się z zakonem krzyżackim przeciw Polsce. W 1477 r. Kazimierz Jagiellończyk podjął przeciwko Komorowskich akcję zbrojną zakończoną m.in. zniszczeniem zamku w Żywcu. Udało im się jednak uzyskać królewskie przebaczenie i mogli dalej panować na Żywiecczyźnie.

Komorowscy władali Państwem Żywieckim jako niepodzielnymi dobrami do roku 1608, kiedy zostało podzielone między synów Krzysztofa Komorowskiego na trzy części: suskie,ślemieńskie i największe żywieckie. Właściciel tego ostatniego, Mikołaj Komorowski, okazał się utracjuszem i z powodu problemów finansowych najpierw w 1618 r. sprzedał dobrałodygowickie, a w 1624 r. – kiedy okazał się zupełnym bankrutem – wystawił całość na sprzedaż.

Panowanie Wazów: 1624-1678[edytuj]

Herb Wazów – Snopek

Wystawione w 1624 r. na sprzedaż Państwo Żywieckie kupiła za 600 000 złotych Konstancja Habsburżanka, żona polskiego króla Zygmunta III Wazy.

Królowa Konstancja zasłynęła tym, że w 1626 r. wydała zakaz osiedlania się w granicach Żywca Żydów. Nigdy nie zniesiony i przestrzegany nawet dwa czy trzy wieki później spowodował, że w obrębie miasta nie zamieszkała ani jedna żydowska rodzina. W przeciwieństwie do okolicznych wiosek (a dziś dzielnic) – Sporysza, Ispa czy Zabłocia.

Po śmierci Konstancji w 1631 r. Państwo Żywieckie odziedziczyli jej synowie, Jan II Kazimierz Waza iKarol Ferdynand Waza.

W okresie potopu szwedzkiego Żywiec znalazł się na linii frontu. Posłowie szwedzcy zażądali hołdu i wysokich kontrybucji, grożąc w przeciwnym razie spaleniem miasta. Szlachta wraz z mieszczaństwem i góralami postanowiła nie dopuścić do wkroczenia wojsk szwedzkich. W dolinie Soły w Międzybrodziu i wBramie Wilkowickiej utworzono fortyfikacje. 8 marca 1656 r. w Mikuszowicach Krakowskich miała miejsce wielka polsko-szwedzka bitwa zakończona zwycięstwem Szwedów. Miasto zostało zdobyte, splądrowane i w znacznym stopniu zniszczone.

Panowanie Wielopolskich: 1678-1838[edytuj]

Herb Wielopolskich – Starykoń

W 1678 r. Państwo Żywieckie kupił – też za 600 000 złotych – od Wawrzyńca Wodzickiego, dzierżawiącego dobra Wazów po śmierci Jana Kazimierza w 1672 r., kanclerz wielki koronny Jan Wielopolski herbu Starykoń.

Panowanie Wielopolskich – obejmujące cały wiek XVIII – nie zostało zapamiętane zbyt dobrze. Był to czas gospodarczej stagnacji i pogarszania się sytuacji chłopstwa. Państwo Żywieckie dwukrotnie uległo uszczupleniu w wyniku podziałów spadkowych. W połowie XVIII wieku składało się z miasta Żywca i sześciu kluczy: sporyskiego, jeleśniańskiego, wieprzskiego, starożywieckiego, lipowskiego iwęgierskogórskiego.

Na plus można Wielopolskim zaliczyć^{[styl do poprawy]} dbałość o żywiecki zamek. Rozbudowali go oni w stylu barokowym i założyli 25-hektarowy park zamkowy.

W 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, cały obszar Państwa Żywieckiego, znalazł się w granicachAustrii, wchodząc w skład kraju koronnego Galicja i Lodomeria.

Postacią XVII- i XVIII-wiecznego Żywca był żyjący w latach 1658–1729 Andrzej Komoniecki przez czterdzieści lat pełniący funkcję wójta. Stworzył on monumentalną kronikę miejską, „Chronografia albo Dziejopis Żywiecki”, w której szczegółowo opisał dzieje miasta i regionu od 1400 do 1729 r. „Dziejopis” jest głównym źródłem historycznym dot. czasów średniowiecznych i nowożytnych. Jego rękopis znajduje się w Muzeum Miejskim, trzykrotnie – w 1938, 1987 i 2005 r. – został też wydany drukiem.

Panowanie Habsburgów: 1838-1944[edytuj]

W 1838 r. nie mogący zapanować nad ubożeniem majątku Adam Wielopolski wystawił Państwo Żywieckie na sprzedaż. Kupił je książę cieszyński, arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg, i włączył w skład Komory Cieszyńskiej.

Przedsiębiorczość cieszyńskich Habsburgów, którzy tworzyli wiele zarządzanych przez Komorę zakładów przemysłowych i rozwijali gospodarkę leśną, spowodowała, że Księstwo Cieszyńskie wraz z Państwem Żywieckim należało do najbardziej dochodowych majątków szlacheckich w Austrii.

Zabytkowe zabudowania browaru

Dworzec kolejowy

XIX wiek to okres szybkiej industrializacji okolic Żywca. W samym mieście żadne większe zakłady nie powstały – centrum przemysłowym regionu były wsie, dzisiejsze dzielnice, Zabłocie i Sporysz. W1856 r. z inicjatywy Albrechta Fryderyka Habsburga na południowych krańcach Zabłocia powstałBrowar Arcyksiążęcy – wizytówka miasta i obecnie drugi co do wielkości producent piwa w Polsce. Inne wielkie zakłady tamtych czasów to założona w 1837 r. w Sporyszu Huta Fryderykaprzekształcona w 1910 r. we fabrykę śrub (obecnie Żywiecka Fabryka Śrub "Śrubena"), założona w1885 r. w Zabłociu Fabryka Wyrobu Masy z Drzewa na Papier (dziś Fabryka Papieru „Solali”), założona w Zabłociu w 1902 r. Fabryka Maszyn braci Wróblów (obecnie Ponar Żywiec) i założona w Zabłociu w 1921 r. Fabryka Skór i Pasów „Siła” (później Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego, upadłość w 1999 r.)

W 1878 r. Żywiec uzyskał połączenie kolejowe z Bielskiem i Czechowicami-Dziedzicami poprzez odnogę Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda. W 1884 r. miasto zostało połączone Koleją Transwersalną ze wszystkim ważniejszymi miejscowościami po północnej stronie Karpat. Stację, ze względu na sprzeciw żywieckich radnych, ulokowano w Zabłociu.

Był to też czas gwałtownej urbanizacji. Większość zabudowy mieszkalnej centrum pochodzi z II poł. XIX i początku XX wieku. Powstały też liczne gmachy użyteczności publicznej, jak ratusz, Zarząd Dóbr Arcyksiążęcych, c. k. Wyższa Szkoła Realna czy Szkoła Panieńska. Habsburgowie zmienili oblicze zespołu zamkowego – przebudowali zamek w stylu neogotyckim, zbudowali neoklasycystyczny pałac zwany Nowym Zamkiem i przekomponowali park w stylu angielskim.

Karol Stefan Habsburg

W 1867 r. powstał powiat żywiecki, do 1920 r. i w latach 1932-1951 obejmujący również znaczną część ziemi suskiej.

W 1895 r. Państwo Żywieckie odziedziczył Karol Stefan Habsburg, który zapoczątkował żywiecką linię Habsburgów. Zaskakująca jest ich przynależność narodowa. Mimo że Habsburgowie są rodem niemieckim, przedstawiciele linii żywieckiej konsekwentnie deklarowali swoją polskość i prowadzili propolską politykę. Karol Stefan był prezes Polskiej Akademii Umiejętności, a przed i w czasie I wojny światowej był głównym pretendentem do tronu niepodległego Królestwa Polskiego, które miałoby powstać. Po 1918 r. żywieccy Habsburgowie wystąpili o obywatelstwo polskie, dzięki czemu mogli zachować swoje posiadłości (w 1919 r. trafiły automatycznie pod zarząd państwowy). W okresie międzywojennym część z tych terenów podarowali państwu (np. stoki Babiej Góry, gdzie powstał park narodowy, czy majątek wLipowej, z którego do dziś korzysta PAN).

W 1929 r. do Żywca włączono wieś Stary Żywiec, w 1939 r. na niecałe 5 lat częścią miasta stało się również Zabłocie.

W okresie II wojny światowej znalazł się w granicach III Rzeszy, w prowincji górnośląskiej. Ostatni właściciel Państwa Żywieckiego, Karol Olbracht Habsburg, odmówił podpisania volkslisty. W efekcie dobra przeszły pod zarząd państwowy, a sam arcyksiążę został internowany w Cieszynie, skąd dzięki interwencji władz Szwecji (jego żona była Szwedką) wyjechał do Skandynawii. W 1940 r. na Żywiecczyźnie przeprowadzono Aktion Saybusch– wysiedlenie ok. 20 000 osób do Generalnego Gubernatorstwa. Ich miejsce mieli zająć koloniści niemieccy przesiedlani ze wschodu i południa Europy w ramach akcji kolonizacyjnej zwanej Heim ins Reich (pol.Dom w Rzeszy). Jednak mimo akcji propagandowej nie znalazło się zbyt wielu chętnych do zamieszkiwania w ubogich, wiejskich chałupach. Po wojnie większość mieszkańców powróciła w okolice Żywca.

W 1944 r. na podstawie dekretu o reformie rolnej Państwo Żywieckie – po 477 latach istnienia – definitywnie przestało istnieć.

Dzieje po 1944 r.[edytuj]

Zniszczenia w dzielnicy Rudza

W marcu 1945 r. miały miejsce krwawe walki o miasto. Walki i ostrzał artyleryjski Armii Czerwonejspowodowały poważne zniszczenia w dzielnicach Rudza i Stary Żywiec. Wycofujące się wojska niemieckie wysadziły most kolejowy i dwa mosty drogowe, a także podpaliły dworzec kolejowy.

W 1950 r. granice Żywca rozszerzono o Zabłocie, Sporysz i Kocurów. W 1976 r. częścią miasta stała się Moszczanica i Rędzina, w 1991 r. – Oczków, a w 2001 r. – Podlesie.

W 1966 r. na poprzez spiętrzenie wód Soły zaporą w Tresnej utworzono zbiornik retencyjny Jezioro Żywieckie. Decyzję o jego budowie podjęto po katastrofalnej powodzi w 1958 r., kiedy pod wodą znalazło się m.in. centrum Żywca. Powstanie jeziora spowodowało zalanie dzielnicy Stary Żywiec, wsi Zadziele i części wsi Zarzecze oraz Tresna.

Zarówno w okresie przed- jak i powojennym Żywiec należał do województwa krakowskiego. W latach 1975–1999 miasto i okolica wchodziły w skład województwa bielskiego, następnie zostały włączone do województwa śląskiego.

W 2000 r. do Żywca powróciła Maria Krystyna Altenburg, urodzona w 1923 r. córka Karola Olbrachta Habsburga – ostatniego właściciela Państwa Żywieckiego. Zamieszkała w wydzielonym jej przez władze mieszkaniu w Nowym Zamku.

Zwyczaje miejskie[edytuj]

Ta sekcja od 2011-08 wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji.
Informacje nieweryfikowalne mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Aby uczynić sekcję weryfikowalną, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Stroje miejskie. Obyczaje miejskie wywodzą się z lat prosperity miasta w XV i XVI w. Żywiec jako lokalne miasto handlowe miał prawo urządzania jarmarków i pobierania myta przy przekraczaniu rzeki Soły. Także handlarze ciągnący tędy na Węgry lub do Krakowa musieli wystawiać w mieście swoje towary. Z okresu tego datują się stroje miejskie różniące się całkowicie od stroju górali żywieckich. Należy pamiętać, że stroje miejskie są reliktem ustroju stanowego miejskiego i jako takie nie maja odpowiednika w ogólnoludowych strojach opisywanych przez Kolberga czy innych etnografów. Nie jest to strój góralski i nie jest on także strojem regionalnym. Jest to strój związany z jednym tylko miejscem: z Żywcem i jest to strój wyłącznie miejski to znaczy używany przez mieszczan tego miasta. Przywiązanie do niego zaś wskazuje na wielkie przywiązanie i siłę lokalnych tradycji.

Strój męski jest ascetycznie skromny i prosty, i obejmuje czarny lub brązowy płaszcz wełniany, rogatywkę z błękitnym lub czerwonym otokiem, koszulę, czarne spodnie, buty skórzane w kolorze czarnym do połowy łydki. Częścią stroju jest pas, którym przepasywano mężczyznę, zwykle jedwabny i bardzo długi i drogi, choć pozbawiony dodatkowych ozdób. Używano pasów w kolorach żółtym, zielonym, czerwonym lub niebieskim. Pomimo skromnego wyglądu pas o którym mowa był najdroższym elementem stroju męskiego, jego wartość przewyższała cały koszt stroju kobiecego.

Strój żeński jest niezwykle reprezentacyjny i bogaty. Kobieta ubierała na siebie wielką rozmaitość spódnic, ostatnią zwykle jedwabną lub brokatową w kolorze zielonym, czerwonym lub niebieskim oraz białą bluzkę. Na taki „podkład” nakładano koronkową spódnicę, koronkowąkryzę i kamizelkę. Na głowie noszono czepek wyszywany perłami, cekinami i innymi ozdobami, obrębiony koronką kolorze takim jak spódnica. Do dzisiaj zachowały się takie stroje i można je oglądać zwykle przy okazji uroczystości miejskich lub kościelnych.

Szczególnie mocne przywiązanie do tradycji i konserwatyzm mieszczan żywieckich, a zwłaszcza ich duma przejawia się w stosowanej terminologii wobec mieszkańców miasta. Mieszkańcami tymi w czasach historycznych mogli być tylko wybrani, wykluczano więc Żydów,Romów czy po prostu ludzi biednych, nie posiadających fachu czy szczególnych umiejętności. Tym, których dopuszczono do zamieszkania w obrębie miasta, nadawano następujące nazwy:

· Putosze – dawny patrycjat miejski. Były to rody bogate i zwykle piastujące urzędy miejskie. Nazwa putosz pochodzi od słowa puta, czyliduma lub buta jak w słowie butność i doskonale charakteryzuje osoby uważające się za putoszy. Strój miejski żywiecki jest właśnie strojem putoszów. Do najbardziej znanych rodzin mieszczańskich należeli Studenccy, Jeziorscy, Miodońscy, Obtułowiczowie, Staszkiewiczowie i wielu innych.

· Szczupok – określenie osób mieszkających w Żywcu, lecz nie posiadających znacznego majątku lub nie piastujących urzędów. Szczupokiem mógł być każdy, kto nie był putoszem, lecz mieszkał w mieście na tyle długo, aby nie pamiętano, że jest obcy, co zwykle wymagało kilku pokoleń. Możliwy i do pomyślenia w razie wielkiej miłości byłby mezalians pomiędzy rodziną szczupacką a putoszowską.

· Przystoc to oczywiście każda osoba obca zamieszkująca w mieście. Pamiętano obce pochodzenie zwykle przez kilka pokoleń, po czym zależnie od majątku i znaczenia rodziny takie stawały się bądź częścią patrycjatu (wymagało to jednak większej liczby pokoleń) bądź szczupokiem.

· gorol lub górol to oczywiście każdy z mieszkańców wsi żywieckich tłumnie zjeżdżających do miasta na jarmarki i w poszukiwaniu zarobku.

Obchody rozmaitych świąt w mieście takich jak święta kościelne, bale noworoczne i inne uroczystości, zwykle uświetniały tańce. Były to tańce typowo polskie jak polonez, mazur, ale także inne jak hajduki czy polki.

W kulturze miejskiej obecny jest lokalny zwyczaj, zwany dziadami żywieckimi (lub inaczej jukacami, jukocami).

Zabytki[edytuj]

Stary Zamek

Konkatedra Narodzenia NMP

· zespół zamkowo-parkowy:

· Stary Zamek – wzniesiony przez Komorowskich w latach 1485-1500, kilkukrotnie przebudowywany, obecny neogotycki wygląd efektem przebudowy przez Habsburgów w latach 1850-1870, siedziba Muzeum Miejskiego

· Nowy Zamek – neoklasycystyczny pałac Habsburgów z lat 1893-1895, rozbudowany w latach 1906-1910

· Park Zamkowy – założony przez Wielopolskich w końcu XVII w., przekomponowany w stylu angielskim przez Habsburgów na przełomie XIX i XX w.

· Domek Chiński – dwukondygnacyjna XVIII-wieczna altana na parkowej wyspie

· konkatedra Narodzenia NMP – powstała w połowie XV wieku, wskutek licznych przebudów mieszana stylowo (dominuje gotyk i renesans)

· dzwonnica – wolnostojąca, kamienna, wzniesiona w latach 1723-1724

· kościół św. Krzyża – gotycki, powstały w 1428 r., wieża z 1910 r.

· kościół św. Marka – neogotycki, wzniesiony w 1885 r. w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni

· cmentarz przy starym kościele św. Marka – założony w 1591 r., zamknięty w 1797 r.

· cmentarz Przemienienia Pańskiego – założony w 1705 r.^[6]

· kościół cmentarny Przemienienia Pańskiego – barokowy, zbudowany w 1701 r.

· zespół dworski w Moszczanicy:

· dwór – powstał w stylu klasycystycznym w 1828 r., przebudowany w latach 1907-1910

· stajnia z 1907 r.

· kaplica z 1908 r.

· park założony na przełomie XIX i XX w.

· kaplica św. Floriana – neogotycka, zbudowana na początku XIX w. i rozbudowana w 1894 r.

· Siejba – klasycystyczny budynek z końca XVIII w., obecnie siedziba Żywieckiej Biblioteki Samorządowej

· cmentarz żydowski – założony w połowie XIX w.

· ratusz – zbudowany w 1868 r., swoją architekturą – łączącą neorenesans i neomauretanizm – przypomina synagogę

· zabudowania browaru Żywiec – neorenesansowe, wzniesione w końcu XIX wieku

· dworzec kolejowy – powstał w 1878 r., przebudowany w stylu secesyjnym w 1912 r.

· Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych – gmach neorenesansowy zbudowany w 1880 r., pierwotnie siedziba szkoły podstawowej

· Szpital Powiatowy – zbudowany w 1888 r. w stylu neorenesansowym

· Sąd Rejonowy – gmach neorenesansowy, z końca XIX w., pierwotnie siedziba Zarządu Dóbr Arcyksiążęcych

· gmach „Sokoła” – secesyjny z 1904 r.

· Gimnazjum nr 2 – gmach neobarokowy, wzniesiony w latach 1907-1909, pierwotnie siedziba Szkoły Panieńskiej

· I Liceum Ogólnokształcące – gmach neorenesansowy, zbudowany w latach 1905-1911 dla c. k. Wyższej Szkoły Realnej

· Pomnik Grunwaldzki – odsłonięty w 1910 r., zburzony w 1939 r., odbudowany w oryginalnym kształcie w 2005 r.

· dawna remiza strażacka przy ul. Kościuszki – neogotycka, z 1910 r.

· kaplica MB Nieustającej Pomocy – modernistyczna, powstała w 1933 r.

· kościół św. Floriana – modernistyczny, zbudowany w latach 1935-1954

· kościół Chrystusa Króla – modernistyczny, z lat 1953-1958

Struktury wyznaniowe[edytuj]

Na terenie miasta działają następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

· Parafie rzymskokatolickie

Żywiec jest siedzibą dekanatu żywieckiego, znajduje się tutaj też konkatedra diecezji bielsko-żywieckiej.

· Parafia Narodzenia Najświętszej Marii Panny

· Parafia Chrystusa Króla

· Parafia św. Floriana

· Parafia Miłosierdzia Bożego

· Parafia św. Maksymiliana Kolbego

· Kościoły protestanckie

· Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – zbór w Żywcu

· Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – zbór w Żywcu

· Kościół Wolnych Chrześcijan – zbór w Żywcu

· Kościół Zielonoświątkowy – zbór w Żywcu

· Inne związki religijne

· Badacze Pisma Świętego^{[potrzebne źródło]}

· Świadkowie Jehowy – 3 zbory: Żywiec Zachód, Żywiec-Północ, Żywiec-Południe; Sala Królestwa^[7]

Gospodarka[edytuj]

Tankofermentory browaru w Żywcu

Miasto słynie z produkcji piwa, produkowanego tu już w średniowieczu.^{[potrzebne źródło]} Jest jednym z ośrodków przemysłowych w południowo-wschodniej części województwa śląskiego. W mieście funkcjonowało wiele zakładów rzemieślniczych, zrzeszonych od średniowiecza w cechach rzemieślniczych. Miasto było lokalnym centrum handlu, usług i administracji.^{[potrzebne źródło]} Na przełomie XIX i XX wieku powstało tu wiele zakładów przemysłowych i produkcyjnych:

· Arcyksiążęcy browar Żywiec zarejestrowany w 1856 roku.

· Fabryka śrub Śrubena w 1837 roku.

· Fabryka Maszyn braci Wróblów, po II wojnie światowej przekształcone w zakłady maszyn Ponar.

· Papiernia Solali powstała w 1838 roku, produkująca bibułki do papierosów.

· Zakłady garbarskie „Siła” (nie istnieje obecnie)

· Fabryka futer „Żywieckie Zakłady Futrzarskie” (nie istnieje obecnie)

· Fabryka mydła.

· Famed największy polski producent sprzętu medycznego.

· Renoplast Sp. z o.o. – największy polski producent profili tarasowych i balkonowych oraz mat drenażowych

· Zakłady Mięsne w Żywcu obecnie funkcjonujące jako zakład przetwórstwa mięsnego, działające na terenie byłej rzeźni miejskiej powstałej w roku 1934.

Pod koniec XIX wieku Żywiec uzyskał połączenia kolejowe z Bielskiem (1878) oraz ze Zwardoniem i Suchą (1884). Połączenia ze Zwardoniemi Suchą stanowią fragment tzw. kolei transwersalnej.

W 1838 powstała w Węgierskiej Górce huta żelaza, początkowo bazująca na miejscowych źródłach rudy, natomiast później przekształcona w odlewnię żeliwa, która funkcjonuje do dziś.

Turystyka i rekreacja[edytuj]

Góral w regionalnym stroju grający na dudach podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej w Żywcu.

Na szczycie Grojca

Żywiec jest ośrodkiem turystycznym, dzięki pobliskiemu Jezioru Żywieckiemu oraz okolicznym ośrodkom sportów zimowych w Korbielowie, Zwardoniu i Szczyrku. W pobliżu znajdują się pasma górskie: Beskid Mały, Śląski i Żywiecki. W samym mieście atrakcje turystyczne stanowi szeregobiektów zabytkowych, m.in. Stary Zamek i Pałac Habsburgów wraz z otaczającym je parkiem.

Ponadto przez samo miasto i jego okolice biegną dwa szlaki nizinne: „Szlak Wyzwolenia Żywca” i „Szlak Najazdu Szwedzkiego”. ^{[potrzebne źródło]}

Żywiec jest jednym z głównych miast, gdzie na przełomie lipca i sierpnia odbywa się (obok Wisły iMakowa Podhalańskiego) największy i najstarszy polski festiwal folklorystyczny „Tydzień Kultury Beskidzkiej” (a w jego ramach m.in. „Festiwal Folkloru Górali Polskich” oraz „Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne”). Co roku w kategorii lokalnych zespołów folklorystycznych występują zespoły z kraju i z zagranicy (np. z Jabłonkowa, prezentujący folklor górali Śląskich zza czeskiej granicy, z Rapa Nui (Polinezja), Nowej Zelandii, Chile, Meksyku i USA, Chin, Korei, Nigerii oraz wielu krajów Europy).

Na terenie gminy działa wiele placówek kulturalnych:

· Muzeum miejskie „Siejba”

· Miejskie Centrum Kultury

· Zespół pieśni i tańca „Ziemia Żywiecka”

· Zespół pieśni i tańca Pilsko

· Zespół pieśni i tańca Żywczanie

· Dom Kultury „Śrubka”

· Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji

· Bractwo Rycerskie „Chorągiew Żywiecka”

Piesze szlaki turystyczne[edytuj]

· Żywiec Rynek – Trzebinia – Tokarka – Przełęcz U Poloka – Sopotnia Mała – Romanka –Schronisko "Słowianka" – Bystra

· Żywiec Oczków – Stary Groń – Kościelec

· „Szlak Wyzwolenia Żywca”^[8]

· „Szlak Najazdu Szwedzkiego” Żywiec Browar – Grojec – Zamek w Żywcu – Pietrzykowice Żywieckie – Łodygowice – Wilkowice –Bielsko-Biała Mikuszowice

Lotnisko[edytuj]

Około 12 km na północ od Żywca w Międzybrodziu Żywieckim znajduje się lotnisko Żar.

Sport[edytuj]

Żywiec jest ośrodkiem gry w pétanque. 0d 2003 roku na przełomie lipca i sierpnia organizowany jest w Żywcu pierwszy w PolsceMiędzynarodowy Festiwal Pétanque oraz finał Mistrzostw Polski Pétanque Polskiej Federacji Pétanque^[9].

Zawodnicy Żywieckiego Klubu Bulowego byli wielokrotnymi zdobywcami tytułu Mistrza Polski w pétanque: Andrzej Śliż (sześć razy), Jędrzej Śliż (sześć razy), Szymon Kubiesa (cztery razy), Katarzyna Śliż (dwa razy), Marek Lach (raz). Wielokrotnie reprezentowali Polskę naMistrzostwach Świata i Mistrzostwach Europy.

Drużyny wywodzące się z Żywiecki Klub Boules zdobywały też kilkukrotnie Puchar Polski w pétanque.

Jedrzej Śliż w roku 2003 na Mistrzostwach Świata Juniorów w Brnie zdobył brązowy medal w konkurencji strzału precyzyjnego.

W Żywcu mają swoją siedzibę następujące kluby piłkarskie: TS Koszarawa Żywiec, TS Czarni-Góral Żywiec, TS Soła Żywiec, Błękitni Żywiec, Mitech Żywiec, Stal-Śrubiarnia Żywiec.

Edukacja[edytuj]

Gimnazjum nr 2

· Szkoły podstawowe

Szkoła Podstawowa nr 4 w Żywcu

· Szkoła Podstawowa nr 1 im. Wojska Polskiego

· Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza

· Szkoła Podstawowa nr 4

· Szkoła Podstawowa nr 5 im. Hugona Kołłątaja

· Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 1 Szkoła Podstawowa Nr 6

· Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr 2 Szkoła Podstawowa Nr 8 im. Orła Białego

· Szkoła Podstawowa nr 9

· Gimnazja

· Gimnazjum nr 1 im. Jana Pawła II

· Gimnazjum nr 2 im. Stanisława Staszica

· Gimnazjum nr 3 im. Cypriana Kamila Norwida

· Szkoły średnie

· I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika

· Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych

· Zespół Szkół Drzewnych i Leśnych

· Zespół Szkół Ekonomiczno-Gastronomicznych

· Zespół Szkół Budowlano-Drzewnych im. Armii Krajowej

· II Liceum Ogólnokształcące im. J. Komorowskiego (Nie istnieje od września 2009 r.)

· Zespół Szkół Samochodowych

· Zespół Szkół Agrotechnicznych i Ogólnokształcących im. J. Piłsudskiego

· Szkoły wyższe

· Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności

Administracja[edytuj]

Ratusz

Żywiec ma status gminy miejskiej. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska w Żywcu, składający się z 21 radnych^[10]. Organem wykonawczym samorządu jest Burmistrz Miasta Żywca.

Media lokalne[edytuj]

Radio:

· Radio Eska Beskidy - 97,0 MHz,

· Twoje Radio Żywiec (sieć Radio AM) - 531 kHz.

Znane osoby pochodzące z Żywca i okolic[edytuj]

Burmistrz miasta Antoni Paweł Szlagor

· Tomasz Adamek – ur. 1 grudnia 1976 w Gilowicach koło Żywca, bokser, wielokrotny mistrz świata

· Stanisław Bajtlik – ur. w 1955 w Żywcu, astrofizyk, kosmolog, popularyzator nauki, pracuje wCentrum Astronomicznym im. M. Kopernika, PAN, w Warszawie

· Andrzej Biegun – ur. w 1955 w Żywcu, baryton, solista Opery Krakowskiej, pochodzi z Jeleśni

· Wilhelm Brasse – ur. w 1917 w Żywcu, były więzień obozu Auschwitz, słynny fotograf obozowy (bohater filmu dokumentalnego „Portrecista”, w którym opowiada o życiu w obozie)

· Monika Brodka – ur. w 1987 w Żywcu, piosenkarka popowa/solowa

· Aleksander Fiut – ur. 24 czerwca 1945 w Żywcu – polski historyk literatury, krytyk literacki, eseista.

· Łukasz Golec i Paweł Golec – ur. 1975 w Żywcu, muzycy

· Piotr Haczek (ur. 26 stycznia 1977 w Żywcu), polski lekkoatleta – sprinter

· Krzysztof Janik – ur. 9 kwietnia 1982 w Żywcu – polski rajdowiec samochodowy

· Sebastian Kawa – ur. w 1972, lekarz, pilot szybowcowy i samolotowy, żeglarz, szybowcowy mistrz świata, nr 1 na świecie w rankingu pilotów FAI

· Kazimierz Kłósak – ur. w 1911 w Żółkwi koło Lwowa, ksiądz i filozof.

· Tomasz Konior – ur. w 1969 w Żywcu, architekt

· Zdzisław Kręcina – ur. 28 kwietnia 1954 w Żywcu, polski działacz piłkarski

· Albin Małysiak – urodzony w 1917 r. w Koconiu k. Żywca, biskup katolicki

· Marek Motyka – ur. 17 kwietnia 1958 w Żywcu – polski piłkarz i trener

· Florian Nieuważny – ur. 30 kwietnia 1929 w Żywcu, polski ukrainista, rusycysta i tłumacz

· Wojciech Olszowski – ur. 18 marca 1916 w Żywcu, prezbiter katolicki obrządku łacińskiego

· Celestyn Podgórski – pierwszy prezes zarządu Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, b. z-ca prezesa Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi, b. prezes Łódzkiej Spółki Infrastrukturalnej

· Tadeusz Pieronek – ur. w 1934 w Radziechowach koło Żywca, biskup katolicki

· Tadeusz Rakoczy – ur. w 1938 w Gilowicach koło Żywca, biskup katolicki

· Marcin Rozynek – ur. w 1971 w Żywcu, wokalista

· Krystyna Slany - ur. 25 listopada 1952 w Żywcu, socjolożka, profesorka zwyczajna, autorka lub współautorka kilkunastu książek oraz ponad stu artykułów naukowych.

· Władysław Steblik – ur. 22 października 1898 w Tresnej koło Żywca podpułkownik Wojska Polskiego, uczestnik kampanii wrześniowej 1939, historyk wojskowości, autor monografii Armii Kraków

· Tadeusz Wrona – ur. 1954 w Żywcu, pilot

· Agata Wróbel – ur. w 1981 w Żywcu, sztangistka, brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich w Atenach, pochodzi z Jeleśni

· Marieta Żukowska – ur. w 1982 w Żywcu, aktorka

Zobacz też[edytuj]

Portal:
Żywiec

Portal:
Małopolska

· Zamek na wzgórzu Grojec w Żywcu

· Synagoga Tempel w Żywcu

· Mała Synagoga w Żywcu

· Cmentarz żydowski w Żywcu

· Park w Żywcu

· Żywiec – piwo produkcji koncernu Heineken

· Browar w Żywcu

Przypisy

1. ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2011-06-10. ISSN 1734-6118.

2. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, "Liber Beneficiorum", Aleksander Przedziecki, Tom II, Kraków 1864, str.289.

3. ↑ "The Dukedomes of Oswitz and Zator. Lawrence H. Slaughter Collection of English maps, charts, globes, books and atlases . Abraham Ortelius his epitome of the theater of the worlde. Nowe latlye ... renewed and augmented ... by Micheal Coignet, mathematitian of Antwarpe 1603.

4. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2011-08-10. ISSN 1505-5507.

5. ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].

6. ↑ Hieronim Woźniak: Spacerkiem po żywieckiej nekropolii (pol.). W: Nad Sołą i Koszarawą – nr 21 (124) - rok VI - 1 Listopada 2003 [on-line]. Nad Sołą i Koszarawą. [dostęp 2011-01-31].

7. ↑ Sal Królestwa, Żywiec (miplo.pl).

8. ↑ Informacje na stronie Starostwa Powiatowego w Żywcu dostęp [2012-04-12].

9. ↑ Kalendarz rozgrywek Polskiej Federacji Pétanque (pol.). [dostęp 10 sierpnia 2011].

10. ↑ Zarządzenie Nr 111 Wojewody Śląskiego z dnia 8 kwietnia 2010 r. ws. ustalenia liczby radnych wybieranych do rad gmin (Dz. Urz. Woj. Śląskiego 2010 r. Nr 64, poz. 1062).